Przemoc w rodzinie. Nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym

Przemoc w rodzinie.

Wprowadzenie Nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym

            Konieczność pozostawania w miejscach zamieszkania, wywołana pandemią COVID-19 i ogłoszonym w związku z nią stanem epidemii, przyczyniła się do ujawnienia bądź eskalacji konfliktów rodzinnych. Sytuacje, w których skłóceni członkowie rodziny zmuszeni są przebywać w jednym lokalu całe dnie, dzieląc ze sobą wspólną przestrzeń życiową, przy jednoczesnym występowaniu scysji, rodzić mogą przemoc domową, która niekoniecznie skupiać musi się wyłącznie na dorosłych domownikach, lecz dotykać może także małoletnich członków rodziny.

            Obowiązująca od dnia 29 lipca 2005 roku ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie stanowi swoisty fundament prawny systemu przeciwdziałania oraz zwalczania przemocy domowej. Ustawa ta w przepisie art. 11a przewiduje możliwość, by osoba dotknięta przemocą mogła żądać, aby sąd zobowiązał do opuszczenia mieszkania członka rodziny wspólnie zajmującego mieszkanie, który swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie. Jest to obowiązek opuszczenia lokalu przez sprawcę przemocy orzekany poza postępowaniem karnym.

            Drugą możliwością jest orzeczenie w toku postępowania karnego środka zapobiegawczego nakazu opuszczenia mieszkania zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Jest to instytucja unormowana w przepisie art. 275a KPK. Do jej zastosowania wymagana jest interwencja Policji lub prokuratury w związku z postępowaniem karnym. Jednocześnie nie jest konieczne stwierdzenie przestępstwa, np. znęcania się (art. 207 KK) lub gróźb karalnych (art. 190 KK).

            Naczelnym celem przyświecającym ustawodawcy było opracowanie skutecznych mechanizmów prawnych przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w szczególności tej wobec dzieci. W zamyśle legislatora szczególnie istotnym było wzmocnienie realnej ochrony ofiar przestępstw przemocy domowej, stwarzając jednocześnie możliwość skutecznej interwencji Policji w razie zgłoszenia przemocy w rodzinie zagrażającej życiu oraz zdrowiu osób pokrzywdzonych.

            Autor w niniejszym artykule przeprowadzi kompleksową analizę rozwiązań prawnych mających chronić pokrzywdzonych. Całościowe omówienie podjętej problematyki wymaga odwołania się do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, ustawy o Policji oraz kodeksu postępowania karnego.

Istota nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym z przepisu art. 275a KPK

            Przepis art. 275a § 1 KPK statuuje środek zapobiegawczy o charakterze nieizolacyjnym, którego istota sprowadza się do nakazania oskarżonemu o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. Ponadto ma uświadomić sprawcy, że to on, a nie ofiara, ponosi wszelkie negatywne konsekwencje swojego zachowania, w tym również ekonomiczno-bytowe.

            W postępowaniu przygotowawczym, zgodnie z przepisem art. 257a § 2 KPK, omawiany środek zapobiegawczy stosuje się na wniosek Policji albo z urzędu przez prokuratora. W stadium postępowania sądowego jest on orzekany przez sąd właściwy do rozpoznania sprawy.

            Warto zwrócić uwagę na treść przepisu art. 275a § 5 KPK, w myśl którego wydając postanowienie o nakazie okresowego opuszczenia przez oskarżonego lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie.

            Jeśli chodzi o kwestie dotyczące prawa do lokalu mieszkalnego oskarżonego, to orzeczenie nakazu jego opuszczenia może nastąpić niezależnie od zameldowania w lokalu, czy nawet własności nieruchomości lub ograniczonych praw rzeczowych względem niej. Może być to zarówno mieszkanie własnościowe, lokatorskie, pokój sublokatorski czy nawet pokój hotelowy. Obowiązek opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym pozostaje niezależny od tego, kto jest jego właścicielem, dlatego też może zostać nałożony na oskarżonego także wówczas, gdy jest on właścicielem lub współwłaścicielem lokalu. W piśmiennictwie oraz doktrynie panuje zgodne przekonanie, że orzeczenie tego środka zapobiegawczego jest dopuszczalne, gdy zachowana pozostaje przesłanka prowadzenia w miarę stałego gospodarstwa domowego.

            Zastosowanie analizowanego środka zapobiegawczego nie prowadzi do utraty prawa własności lokalu przez oskarżonego. Nie traci on uprawnień do rozporządzania rzeczą. Uprawnienia te nie zostają też zawieszone. Dzieje się tak, ponieważ prawo własności nie jest prawem absolutnym (ius infinitum), więc ewentualne zastosowanie analizowanej instytucji procesowej wyłącza jedynie składające się na treść tego prawa uprawnienie do posiadania rzeczy (ius possidendi) oraz prawo do używania rzeczy (ius utendi), pozostawiając w gestii oskarżonego podstawowy atrybut prawa własności, mianowicie uprawnienie do rozporządzania rzeczą (ius disponendi).

            Takie ukształtowanie instytucji nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym – uwzględniając prawo własności – powoduje, że na oskarżonym jako właścicielu lokalu, mimo jego faktycznego opuszczenia, spoczywać będą wszelkie obowiązki wynikające z tego tytułu, m.in. konieczność pokrywania opłat czynszowych, eksploatacyjnych, czy też konieczność utrzymania nieruchomości w należytym stanie, wszystko przy jednoczesnym „zakazie” przebywania. Oskarżony będący właścicielem lokalu nie jest pozbawiony możliwości rozporządzania lokalem, więc nie ma przeszkód, by lokal sprzedał, wynajął lub obciążył hipoteką.

            Mimo przedstawionej analizy obowiązków oskarżonego w przedmiocie utrzymania lokalu przy jednoczesnym „zakazie” przebywania, dostrzec w piśmiennictwie można także zgoła odmienne poglądy zakładające, że ewentualna próba zbycia opuszczonego lokalu, bądź próba jego wynajęcia może być potraktowana jako bezprawne utrudnianie postępowania. Podkreślić należy jednak, że tego rodzaju zapatrywania stanowią swoistą niszę, i nie znajdują poklasku wśród większości przedstawicieli piśmiennictwa oraz judykatury.

Szczególna konstrukcja prawna z przepisu art. 257a § 3 KPK

            Szczególną konstrukcję prawną prawodawca przewidział w przepisie art. 275a § 3 KPK. Zakłada ona, że jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego w oparciu o regulacje przepisów art. 244 § 1a lub 1b KPK, zachodzą podstawy do zastosowania środka zapobiegawczego nakazu opuszczenia mieszkania zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, Policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego. Wniosek o opuszczenie lokalu powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania.

            Istotnym jest, że w razie niepodporządkowania się orzeczonemu nakazowi, względem oskarżonego może zostać zastosowany surowszy środek w postaci tymczasowego aresztowania.

            Dla zachowania porządku rozważań stosownym pozostaje nadmienić, że wedle przepisu art. 244 § 1a KPK Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi (fakultatywne zatrzymanie osoby podejrzanej). Tudzież w oparciu o przepis art. 244 § 1b KPK Policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeżeli przestępstwo zostało popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi (obligatoryjne zatrzymanie osoby podejrzanej).

Termin stosowania środka zapobiegawczego w postaci nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym z przepisu art. 257a KPK

            Ustawodawca uznał, że właściwym, z uwagi na zabezpieczenie właściwego toku postępowania oraz poczucia bezpieczeństwa pokrzywdzonego, jest dopuszczenie możliwości stosowania tego środka zapobiegawczego przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące.

            Kodeks przewiduje możliwość przedłużenia przez sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, jego stosowania na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące, pod warunkiem, że nie ustały przesłanki jego stosowania i koniecznym jest przedłużenie stosowania tego środka.

            Istotnym jest, że przepisy nie określają maksymalnego okresu dopuszczalności łącznego stosowania rzeczonego środka zapobiegawczego.

Obowiązek upuszczenia lokalu przez sprawcę przemocy w świetle przepisu art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

            Jak zostało wskazane w punkcie I niniejszego artykułu, ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przewiduje w przepisie art. 11a możliwość, by osoba dotknięta przemocą mogła żądać, aby sąd zobowiązał do opuszczenia mieszkania członka rodziny wspólnie zajmującego mieszkanie, który swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie.

            Jako że jest to obowiązek opuszczenia lokalu przez sprawcę przemocy orzekany poza postępowaniem karnym, czyli poza omówioną uprzednio instytucją z przepisu art. 275a KPK, sąd rozpoznaje sprawę na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego, na rozprawie, w terminie 1 miesiąca od dnia wpływu wniosku. Do egzekucji obowiązku opróżnienia lokalu znajdują zastosowanie przepisy o egzekucji komorniczej.

            Podkreślić należy, że wniosek o nakaz opuszczenia lokalu w trybie przepisu art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie ofiara może złożyć bez związku z konkretną sprawą sądową.

            Uchwalona z dniem 2 marca 2020 roku ustawa o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych nie wprowadziła wstrzymania z mocy prawa wykonalności wszystkich orzeczeń eksmisyjnych zapadłych przed i w trakcie epidemii. Zgodnie z przepisem art. 15zzu ust. 1 ustawy
w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 nie wykonuje się tytułów wykonawczych nakazujących opróżnienie lokalu mieszkalnego. Jednakże ustawodawca w przepisie art. 15zzu ust. 2 wskazuje enumeratywnie wyłączenia od ogólnej reguły z przepisu art. 15zzu ust. 1, wyłączając m.in. orzeczenia wydane na podstawie przepisu art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. 

Nakaz natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania
i jego bezpośredniego otoczenia, lub zakaz zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia w oparciu o przepis art. 15aa ustawy o Policji

            Policjant na podstawie przepisu art. 15aa ust. 1 ustawy o Policji może wydać nakaz natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, lub zakaz zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia będą mogły być wydane wobec osoby stosującej przemoc w rodzinie, jak również stwarzającej zagrożenie dla życia lub zdrowia bliskich.

            Niezmiernie istotnym jest, że nakaz lub zakaz mogą być stosowane łącznie oraz podlegają natychmiastowemu wykonaniu.

            Zarówno nakaz lub zakaz mogą być wydane podczas interwencji podjętej we wspólnie zajmowanym lub jego bezpośrednim otoczeniu lub w związku z informacją o stosowaniu przemocy w rodzinie. Uprawnienie do zgłoszenia takiej potrzeby przysługuje zarówno osobie dotkniętej przemocą, jak i kuratorowi sądowemu lub pracownikowi jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, w związku
z wykonywaniem ich ustawowych obowiązków.

            Wydając nakaz lub zakaz policjant wskazuje obszar lub odległość od wspólnie zajmowanego mieszkania, którą osoba stosująca przemoc w rodzinie jest obowiązana zachować. Nakaz lub zakaz mogą być wydane również w przypadku nieobecności we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub jego bezpośrednim otoczeniu osoby stosującej przemoc w rodzinie podczas wykonywania czynności przez Policję.

            Nakaz lub zakaz doręcza się niezwłocznie osobie stosującej przemoc w rodzinie oraz osobie dotkniętej tą przemocą. W razie niemożności doręczenia nakazu lub zakazu osobie stosującej przemoc w rodzinie, doręczenie uważa się za dokonane przez umieszczenie na drzwiach wspólnie zajmowanego mieszkania zawiadomienia o ich wydaniu.

            Osoba stosująca przemoc w rodzinie, wobec której wydano nakaz lub zakaz, ma prawo zabrać ze wspólnie zajmowanego mieszkania przedmioty osobistego użytku i służące do świadczenia pracy lub będące jej własnością zwierzęta domowe. W razie sprzeciwu osób wspólnie zajmujących mieszkanie przedmioty te lub zwierzęta domowe pozostawia się we wspólnie zajmowanym mieszkaniu. Pamiętać należy, że jeśli w okresie obowiązywania nakazu lub zakazu zajdzie potrzeba zabrania przez osobę stosującą przemoc w rodzinie przedmiotów stanowiących jej własność, w szczególności niezabranych uprzednio przedmiotów osobistego użytku i służących do świadczenia pracy lub zwierząt domowych, ze wspólnie zajmowanego mieszkania, może się to odbyć jeden raz, wyłącznie w obecności policjanta, po wcześniejszym uzgodnieniu przez nich terminu z osobą dotkniętą tą przemocą.

            Osoba stosująca przemoc w rodzinie, wobec której wydano nakaz lub zakaz, ma obowiązek pozostawić klucze do wspólnie zajmowanego mieszkania i pomieszczeń jego bezpośredniego otoczenia w tym mieszkaniu.

            Nakaz lub zakaz tracą moc po upływie 14 dni od dnia ich wydania, chyba że sąd udzielił zabezpieczenia w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, którym nakaz lub zakaz zostały przedłużone, jak również wtedy, gdy osoba stosująca przemoc w rodzinie, wobec której wydano nakaz lub zakaz, została zatrzymana w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa, a następnie zastosowano wobec niej środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania lub nakazanie okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

            Osobie stosującej przemoc w rodzinie, wobec której wydano nakaz lub zakaz, przysługuje prawo złożenia zażalenia do sądu rejonowego. Zażalenie wnosi się
w terminie 3 dni od dnia doręczenia nakazu lub zakazu. Sąd rozpoznaje zażalenie niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 3 dni od dnia jego wpływu do sądu.
W przypadku stwierdzenia bezzasadności lub nielegalności, sąd uchyla zaskarżony nakaz lub zakaz.

            Identycznie, jak w przypadku środka zapobiegawczego w postaci nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, nakaz lub zakaz mogą zostać wydane także wtedy, gdy wyłącznym właścicielem mieszkania będzie sprawca przemocy.

Podsumowanie

            W aktualnym stanie normatywnym ustawodawca przewidział trzy środki mające na celu ochronę ofiar przemocy domowej:

1. nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie
   z pokrzywdzonym przewidziany w przepisie art. 275a KPK, aktualizujący się wyłącznie w ramach toczącego się postępowania karnego;
2. nakaz natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszania i jego bezpośredniego otoczenia, lub zakaz zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia przewidziany w przepisie art. 15aa ustawy o Policji, ustanawiany wskutek interwencji Policji w związku z zgłoszeniem dotyczącym przemocy domowej;
3. obowiązek opuszczenia lokalu przez sprawcę przemocy w ramach przepisu art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, orzekany na wniosek ofiary przemocy domowej.

            Każdy z zaprezentowanych środków znajduje swoje zastosowanie w tożsamych okolicznościach, jednakże na innych etapach postępowania bez wpływu na nadrzędny cel, jakim jest ochrona ofiar przemocy domowej.

Autor : asystent prawny Adrian Świś

 Kancelaria Adwokacka Adwokat Wojciech Kała Nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym